(Nie)łatwe nowe historie Case study rewitalizacji terenów postoczniowych w Gdańsku

Historia dalsza i nowsza

Choć początki terenu sięgają 1380 roku, kiedy to założony przez zakon krzyżacki zespół osadniczy Jungstadt (Młode Miasto) miał stworzyć przeciwwagę dla Głównego i Starego Miasta Gdańska, to jednak historia XX wieku rozsławiła teren na całym świecie. Zakład, mimo że do pierwszej dekady XXI w. zamknięty dla osób z zewnątrz, był wszechobecny zarówno na mapie mentalnej ludzi, jak i znany na całym świecie jako miejsce narodzin „Solidarności”. Głównie ze względów politycznych i bez dostatecznego uzasadnienia ekonomicznego władze PRL podjęły decyzję o likwidacji Stoczni Gdańskiej, której upadłość Sąd Rejonowy w Gdańsku ogłosił 8 sierpnia 1996 roku. W sprawozdaniu z działalności za 1997 rok Najwyższa Izba Kontroli (NIK) wskazała, że dopuszczenie do upadłości zakładu „(…) było konsekwencją wielu okoliczności i zdarzeń, mających miejsce zwłaszcza w ostatnich 10 latach. „W świetle wyników kontroli odpowiedzialność można przypisać (w różnym stopniu) wszystkim, którzy mieli wpływ na jej losy i funkcjonowanie, a więc zarówno członkom rządów, którzy uczestniczyli w podjęciu decyzji o likwidacji Stoczni, bądź byli wobec niej bierni oraz przedstawicielom administracji państwowej, sprawującym nadzór właścicielski nad Spółką, jak również kolejnym organom statutowym przedsiębiorstwa, a następnie Spółki” (https://www.nik.gov.pl/plik/id,1492.pdf). W 1998 roku syndyk masy upadłościowej sprzedał zakład konsorcjum utworzonemu przez Stocznię Gdynię. Stocznia Gdańska – Grupa Stoczni Gdynia SA zakładała kontynuację produkcji stoczniowej na Wyspie Ostrów, uwolnienie ok. 73 ha terenów pod inwestycje i utworzenie nowego śródmieścia. 

Wizja zmian

Mając świadomość zachodzących zmian oraz uciążliwości przemysłu ciężkiego w śródmieściu, na zlecenie działającej jeszcze Stoczni Gdańskiej, Elmoru, Gazowni i władz Miasta Gdańska w latach 1994–1996 powstało „Studium rewitalizacji północnej części centrum Gdańska”. Zespół prof. Mieczysława Kochanowskiego wraz ze specjalistami z Politechniki Gdańskiej stwierdził, że: „W wyniku restrukturyzacji w miejsce ośrodka głównie przemysłowo-administracyjnego (taki charakter ma Gdańsk od ponad stu lat) powinien się wykształcić współczesny ośrodek portowo-dyspozycyjno-handlowo-usługowy i kulturalny. Transformacja taka będzie procesem wyjątkowo trudnym i złożonym, ale jeżeli nie dokona się, to Gdańsk wejdzie w fazę stagnacji i zajmie pozycję ośrodka marginalnego na mapie Europy”. Profesor Kochanowski 30 października 1995 r. przedstawił wstępne wnioski ze „Studium rewitalizacji” na posiedzeniu Komisji Zagospodarowania Przestrzennego Rady Miejskiej Gdańska.

Po upadłości Stoczni Gdańskiej i późniejszym przejęciu masy upadłościowej przez Stocznię Gdynia powołano spółkę Synergia 99, do której aportem przeniesiono wspominane wcześniej 73 ha. Jej zadaniem było stworzenie ram i warunków umożliwiających zmianę dotychczasowej funkcji terenów, ich zagospodarowanie oraz znalezienie docelowych inwestorów. W ciągu pierwszych miesięcy funkcjonowania spółki opracowano wstępne analizy pokazujące skalę możliwych inwestycji na przedmiotowych terenach. Do współpracy zaproszono również Politechnikę Gdańską oraz znaną amerykańską firmę zajmującą się projektowaniem urbanistycznym – Sasaki Associates. Zespół miał za zadanie zweryfikować prawidłowość wykonanych przez spółkę analiz. W sierpniu 2000 roku urbaniści pod przewodnictwem Dennisa Pieprza z Sasaki we współpracy ze specjalistami z PG oraz wieloma innymi specjalistami lokalnymi i międzynarodowymi opracowali „Wizyjny plan generalny”, czyli koncepcję przestrzenną kształtowania całego obszaru Młodego Miasta. W tym okresie powstały również pierwsze opinie konserwatorskie analizujące wartość historyczną obiektów oraz nastąpiły podziały geodezyjne.

Wypracowane propozycje oraz powstałe dotychczas dokumenty stanowiły dla Synergii 99 podstawę do złożenia do Biura Rozwoju Miasta Gdańska wniosku o uchwalenie dwóch planów miejscowych (1125 – Gdańsk Nowe Miasto Północ i 1128 – Gdańsk, Nowe Miasto – Stocznia, plac Solidarności). Uchwalone przez Radę Miasta Gdańska miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego stworzyły ramy prawne umożliwiające zmianę dotychczasowej funkcji terenów oraz zdefiniowały liczne kwestie dotyczące skomunikowania terenów, intensywności zabudowy oraz ochrony konserwatorskiej. Czas po uchwaleniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego rozpoczął również okres zmian właścicielskich, ponieważ dopiero prawo miejscowe w postaci uchwalonych miejscowych planów stanowiło dla potencjalnych inwestorów uzasadnienie biznesowe. Inwestorzy, zgodnie z wytycznymi miejscowych planów, przystąpili do przygotowywania terenu pod inwestycje, w tym m.in. drogowe. Wyburzenia często spotykały się ze sprzeciwem mieszkańców. Zwłaszcza przedstawiciele młodego pokolenia, którzy zaczęli odkrywać miejsce, mieli poczucie, że nikt ich nie zapytał o zdanie. Wyburzenia na terenach postoczniowych wywołały mieszane uczucia w społeczeństwie, ale były często konieczne ze względu na bardzo zły stan techniczny budynków lub konieczność wprowadzenia infrastruktury. Narastający konflikt spowodował jednak, że z urzędu rozpoczęto procedurę wpisu terenów postoczniowych do rejestru zabytków, co z inwestorskiego punktu widzenia było zmianą reguł w trakcie gry. Jednym z kluczowych elementów infrastrukturalnych tego okresu było wybudowanie w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego przez ówczesnego właściciela części terenów ulicy Nowej Wałowej – głównej arterii Młodego Miasta, wymaganej miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego 1128 (https://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Obietnica-Nowa-Walowa-bedzie-gotowa-w-2014-r-n63485.html). Droga, która powstała w latach 2012–2014 na wniosek Komisji Kultury Rady Miasta Gdańska, zmieniła w 2015 roku nazwę ulicy na księdza Jerzego Popiełuszki, duszpasterza Solidarności.

#Nowehistorie

W marcu 2017 roku dwóch belgijskich deweloperów – Revive i Alides – nabyło za pośrednictwem spółki celowej Stocznia Cesarska Development Sp. z o.o. 16 ha terenów postoczniowych zlokalizowanych w samym sercu powstającego Młodego Miasta. Rewitalizacja Stoczni Cesarskiej to kompleksowy proces ożywiania historycznej stoczni mający na celu przystosowanie jej do nowych funkcji i zachowanie dziedzictwa przemysłowego. Rozpoczęto od gruntownej analizy stanu istniejących obiektów, oceny możliwości adaptacji oraz konsultacji z ekspertami i społecznością lokalną. Nowi właściciele niemal natychmiast przystąpili do ogłoszenia międzynarodowego konkursu na master plan, w ramach którego zaprosili kilkanaście firm specjalizujących się w rewitalizacjach tzw. waterfrontów. Aby lepiej zrozumieć kontekst i istotę rangi miejsca, każdy zespół międzynarodowy musiał nawiązać współpracę z polskim biurem architektonicznym. W ramach konkursu powołano także Quality Committee składający się z ekspertów w swojej dziedzinie. Komisja miała za zadanie wesprzeć trzy zespoły, które zakwalifikowały się do finału, oraz wydać wytyczne właścicielom, którzy w styczniu 2018 roku jako zwycięską wyłonili przedstawioną przez Henning Larsen Architects koncepcję zagospodarowania terenu Stoczni Cesarskiej, powstałą we współpracy z BBGK Architekci oraz gdańskim A2P2. Zwycięski master plan przekonał bardzo starannym i szczegółowym podejściem, zarówno na poziomie poszczególnych budynków, przestrzeni publicznych, jak i innych elementów historycznych. Doceniono również perspektywę użytkownika, którą przyjął zespół Henning Larsen Architects, optymalizując koncepcję widoków na rzekę poprawiającą mikroklimat i proponując sieć różnorodnych miejsc publicznych.

Zdefiniowano cele rewitalizacji uwzględniające zrównoważony rozwój, zachowanie charakteru historycznego i tworzenie przestrzeni funkcjonalnej dla społeczności. Opracowano master plan, który uwzględniał m.in. renowację istniejących budynków, tworzenie przestrzeni rekreacyjnych, obiektów kulturalnych i mieszkalnych. „Ludzie w sercu” – dla nas jest to nie tylko hasło w naszym manifeście (https://stoczniacesarska.pl/pl/manifest/), lecz także zobowiązanie. Dlatego stworzenie tętniącego życiem sąsiedztwa jest procesem, który nie może udać się bez konsultacji społecznych. Latem 2018 r. zorganizowaliśmy we współpracy z agencją badawczą spacery badawcze, grupy fokusowe i reprezentatywną ankietę internetową wśród mieszkańców Gdańska (https://stoczniacesarska.pl/pl/news/co-mieszkancy-gdanska-mysla-o-naszym-projekcie/), których zapytaliśmy o opinie na temat naszego master planu oraz działań miastotwórczych, również zainicjowanych przez nas w tym samym roku; otworzyliśmy teren i zaprosiliśmy mieszkańców do odkrywania stoczni (https://stoczniacesarska.pl/pl/news/szlak-stoczni-cesarskiej-otwarty/).

Obszar Stoczni Cesarskiej cechuje się najgęstszą zabudową stoczniową, która w trakcie trwania konkursu została wpisana do rejestru zabytków. I choć od początku deklarowaliśmy, że chcemy chronić więcej budynków, niż wymagał od nas tego miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, to należy przyznać, że wpis obszarowy w sposób znaczący skomplikował i opóźnił możliwość realizacji inwestycji. Swoje działania inwestycyjne spółka rozpoczęła od remontu zdegradowanych budynków postoczniowych. Do tej pory pieczołowicie wyremontowała dwa historyczne budynki, budynek Dyrekcji oraz zlokalizowany vis-à-vis budynek Remizy.

Budynek Dyrekcji jest jednym z najstarszych budynków na terenie stoczni, którego historia sięga 1878 roku. Był świadkiem wielu wydarzeń historycznych, m.in. strajków stoczniowców protestujących pod jego drzwiami w imię swoich praw i wartości. Do 2002 roku biuro dyrektora Stoczni mieściło się na pierwszym piętrze budynku. W marcu 2019 roku zainicjowano pierwszy od 150 lat kompleksowy remont tego obiektu. Remont miał na celu odrestaurowanie pięknej architektury i bogatych wnętrz, uzupełniając je o nowe walory przestrzenne. We wrześniu 2020 roku budynek został uroczyście otwarty i powitał nowych najemców. W budynku otwarto pierwszy na terenach postoczniowych coworking – Mind Dock. Remont budynku został wyróżniony w konkursie Narodowego Instytutu Dziedzictwa Zabytek Zadbany 2021 oraz otrzymał nagrodę European Property Award 2021 w kategorii Office Architecture. Otrzymał ponadto nominację w konkursie na Najlepszą Gdańską Realizację Architektoniczną 2020–2021.

Obok budynku Dyrekcji pochodząca z 1884 roku Remiza jest jednym z najstarszych obiektów stoczniowych. Początkowo parterowy budynek służył jako miejsce obrony i magazyn sprzętu przeciwpożarowego. W 1903 roku rozbudowano go o jedną kondygnację i do 2002 roku służył jako siedziba straży pożarnej. We wrześniu 2019 roku rozpoczęto renowację zabytku, przystosowując go do nowej funkcji. W marcu 2022 roku renomowany importer win i gastronom Robert Mielżyński otworzył tam Mielżyński Gdańsk. Na parterze znajdują się „magazynowy” sklep z winami oraz wine bar. Restauracja z otwartą kuchnią znajduje się na pierwszym piętrze i ma zewnętrzny taras. W 2022 roku za rewitalizację dawnej remizy Spółka otrzymała główną nagrodę Zabytek Zadbany w kategorii „zabytki techniki”. W następnym kroku planowane jest wprowadzenie nowej zabudowy, która pozwoli dążyć do zrównoważonego rozwoju oraz rewitalizacji terenu i kolejnych historycznych budynków.

Stocznia Cesarska to serce Gdańska bogate w dziedzictwo kulturowe i architektoniczne. Obszar ten ma duży potencjał, ale przez lata uległ zaniedbaniu, co spowodowało znaczącą degradację infrastruktury oraz opuszczenie terenu przez społeczność stoczniowców. Rewitalizacja terenów postoczniowych w Gdańsku to projekt ambitny i złożony, który niesie ze sobą zarówno wyzwania, jak i obietnice pozytywnych zmian. Kluczowe jest zrównoważone podejście uwzględniające aspekty społeczne, gospodarcze i kulturowe, aby zapewnić długoterminowy sukces tego przedsięwzięcia. Niemniej ważna jest sprawna współpraca pomiędzy wszystkimi Interesariuszami procesu rewitalizacji.

Aby pogłębić wiedzę na temat Młodego Miasta, polecam Państwu publikację pt. „Młode Miasto Gdańsk. Laboratorium miejskich procesów rozwojowych” (http://www.mlodemiastogdansk.pl/uploads/1/9/7/9/19791443/mmg_int.pdf) autorstwa prof. dr. hab. inż. arch. Piotra Lorensa oraz Janusza Lipińskiego, byłego prezesa zarządu spółki Synergia 99.