Budynek dostępny dla każdego

Czym jest dostępność architektoniczna?

Każdy z nas z pewnością nie raz znalazł się w sytuacji, w której dźwigając nieporęczny bagaż, nie był w stanie otworzyć zbyt ciężkich drzwi w ciasnym korytarzu. Mogło się zdarzyć i tak, że z powodu niedostatecznej lub opartej na niezrozumiałym haśle nawigacji przestrzennej na stacji kolejowej spóźniliśmy się na nasz pociąg. Te i dziesiątki innych okoliczności pokazują, że uwaga poświęcona na zagadnienia związane z dostępnością nie jest wyłącznie wysiłkiem wkładanym na rzecz niewielkiej grupy użytkowników, a przeciwnie – dotyczy każdego.

Dostępność w budynkach ma za zadanie zapewnić równy komfort i maksymalną niezależność użytkowania dla wszystkich. Nie chodzi więc wyłącznie o wsparcie osób z niepełnosprawnościami ruchowymi, a tak naprawdę o ułatwienie przebywania w przestrzeni każdemu, kto: długotrwale, tymczasowo lub z powodu określonej sytuacji może doświadczać jakiegoś typu ograniczeń. Takie podejście można określić jako projektowanie dla użytkowników o szczególnych potrzebach, np. dla osób kontuzjowanych czy poruszających się z bagażem.

W przypadku Polski nie bez znaczenia jest też kontekst demograficzny. W rzeczywistości, w której co piąty mieszkaniec to osoba w wieku 60+ [1], dostępność architektoniczna jest kluczowym elementem warunkującym długość samodzielnego życia. Tylko projektując przyjazne i wspierające ludzi przestrzenie, możemy zapewnić, że będą one długo i chętnie używane.

Najważniejszymi dokumentami poruszającymi kwestie dostępności architektonicznej są w Polsce prawo budowlane [2] i warunki techniczne [3], w których zawarto konkretne regulacje i wytyczne do projektowania. Od września 2019 r. obowiązuje ponadto ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami [4]. Zgodnie z tym aktem prawnym podmioty publiczne zobowiązane są do zagwarantowania nie tylko dostępności architektonicznej, lecz także cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej.

Istnienie takich regulacji jest zjawiskiem pozytywnym, należy jednak zwrócić uwagę, że w praktyce wymagane jest spełnienie jedynie podstawowych kryteriów i to w minimalnej skali.

W projektowaniu przyjaznych i dostępnych dla szerokiego grona użytkowników przestrzeni może pomóc koncepcja projektowania uniwersalnego.

Projektowanie uniwersalne sposobem na integrację

Dobre praktyki projektowania winny koncentrować się na potrzebach użytkownika i proponować mu optymalne rozwiązania, bez względu na jego wiek, zdolności czy cechy indywidualne. Koncepcja projektowania uniwersalnego wychodzi dalej – stawia na równość i tworzenie rozwiązań, które z założenia będą odpowiadały potrzebom wszystkich odbiorców. Fundamentem tego podejścia jest zatem promowanie społeczeństwa włączającego, w którym nadrzędnymi wartościami są integracja i współuczestnictwo w życiu społecznym.

W projektowaniu uniwersalnym warto kierować się siedmioma zasadami Ronalda Mace’a:

• Równy dostęp (equitable use) – każda osoba – niezależnie od ograniczeń – powinna mieć możliwość samodzielnego korzystania z infrastruktury w taki sam sposób jak inni. Dobrym przykładem jest całkowite unikanie schodów przed wejściem, aby nie stanowiły dla nikogo bariery nie do pokonania.
• Elastyczność użytkowania (flexibility in use) – chodzi o dostosowanie projektu do szerokiego zakresu indywidualnych preferencji czy możliwości. W myśl tej zasady zaprojektowane zostały m.in. ruchome chodniki do poruszania na lotniskach pozwalające na odpoczynek.
• Prostota i intuicyjność (simple and intuitive) – sprowadza się to do unikania zbędnego skomplikowania. Produkt/przestrzeń ma być łatwa do zrozumienia, niezależnie od zdolności poznawczych użytkownika. Przykładem mogą być popularne i ogólnodostępne windy wyposażone w bardzo uproszczony interfejs, dzięki któremu ich obsługa nie generuje problemów.
• Czytelna informacja (perceptible information) – odbiorca uzyskuje niezbędne informacje, niezależnie od warunków otoczenia czy możliwości sensorycznych. Dobrą praktyką jest stosowanie wszelkiego rodzaju ikonografii w każdej skali w przestrzeni.
• Tolerancja na błędy (tolerance for error) – założenie, że może dojść do niezamierzonego działania, pozwala na minimalizację zagrożeń i niekorzystnych skutków. Zapobiega im chociażby stosowanie narożników ochronnych – w przypadku potknięcia i upadku na ostrą, ale zabezpieczoną miękkim wykończeniem krawędź, wypadek nie skończy się poważnym urazem.
• Minimalizowanie wysiłku fizycznego (low physical effort) – korzystanie z produktu czy przestrzeni odbywa się wydajnie i wygodnie przy minimalnym możliwym zmęczeniu. Stosowanie drzwi automatycznych zupełnie odciąży wchodzącego do budynku.
• Parametry i wielkość przestrzeni umożliwiające dostęp i użytkowanie (size and space for approach and use) – chodzi o zapewnienie odpowiedniego rozmiaru i przestrzeni do użytku zgodnego z przeznaczeniem. Przykładem mogą być szersze bramki wejściowe do metra czy zachowanie odpowiedniej szerokości korytarza, by w razie potrzeby móc zawrócić, niezależnie od sposobu poruszania się.
   

Stosowanie zasad projektowania uniwersalnego to optymalny sposób na zapewnienie równości i integrację ludzi. Chociaż projektowanie dla zróżnicowanych populacji nigdy nie będzie łatwe, troska o ludzi powinna być nieodłącznym elementem procesu planowania dowolnego środowiska, produktu, usługi lub polityki [5].

Rozbudowa sztokholmskiego metra

Kwestie dostępności powinny być elementem każdego projektu, niezależnie od jego wielkości. Przykładem inwestycji o dużej skali, w której uwzględniono ten aspekt, jest koordynowana przez Sweco rozbudowa sztokholmskiej niebieskiej linii metra.

Dostępność stacji dla wszystkich osób, w tym szczególnie seniorów, była ważnym elementem konsultacji projektowych. Zebrane wnioski wpłynęły na koncepcję nie tylko architektoniczną, lecz także instalacji oświetlenia i telekomunikacyjną. Przykładowym elementem przedsięwzięcia, który został usprawniony, jest transport pionowy – windy. W celu poprawy bezpieczeństwa oraz użyteczności w części stacji zdecydowano się na szybkie windy mieszczące do 40 pasażerów na peron. Dzięki temu szacowany czas podróży skrócono do 30–40 sekund. Takie rozwiązania, uzupełnione o odpowiednie oznakowanie i system identyfikacji wizualnej, przyczyniły się do poprawy komfortu użytkowania stacji przez wszystkich podróżnych.

Badanie środowiska akustycznego szwedzkich stacji kolejowych

Powstało wiele żartów na temat komunikatów głosowych na stacjach kolejowych. Nie raz się zdarzyło, że niezrozumienie ich doprowadziło do stresu, a nawet spóźnienia się na pociąg. Przedstawiciele Krajowej Administracji Transportu w Szwecji we współpracy ze Sweco postanowili zbadać ten aspekt jakości podróży koleją. Celem badania była identyfikacja miejsc problemowych oraz wskazanie kierunku dalszych prac, tak aby zwiększyć słyszalność na stacjach. W ramach pracy stworzono raport opierający się na trzech badaniach cząstkowych: przeglądzie istniejących przepisów i wymagań, wizycie terenowej oraz wywiadach grupowych z podróżnymi, a także pomiarach akustycznych.

Ostatecznie ustalono, że problemy pojawiają się już na etapie projektu, a wpływ na to mają: niejasny obraz wymagań i ich różny poziom szczegółowości, a także ogromna liczba założeń wynikających z wielu funkcji oraz różnych grup docelowych. W sprawozdaniu opisano propozycje ulepszeń i wskazano sposoby, dzięki którym można usunąć wykryte niedociągnięcia w zakresie środowiska akustycznego. Opracowanie zawierało ponadto liczne inne rekomendacje, w tym dotyczące środowiska fizycznego i wykorzystania nowej technologii. Dalsze działania i wdrożenie zaleceń ma na celu polepszenie jakości podróży, komfortu użytkownika, a także wpływa na bezpieczeństwo stacji.

Audyt zakładu karnego w Rawiczu

Kolejnym przykładem działań na rzecz poprawy dostępności dla osób ze szczególnymi potrzebami jest przeprowadzenie audytu architektonicznego. Takie właśnie zlecenie Sweco otrzymało od jednego z polskich zakładów karnych. Oczywiście obiekt o takiej funkcji kieruje się swoimi zasadami, zwłaszcza w kwestii bezpieczeństwa i dostępu, jednak nawet tu warto eliminować przeszkody przestrzenne.

Pierwszym krokiem do rozpoznania kluczowych barier przestrzennych i zasad funkcjonowania budynków była wizyta na miejscu oraz rozmowa z koordynatorem do spraw dostępności. Wyzwaniem okazało się już samo dotarcie na miejsce spotkania i znalezienie dostępnego miejsca parkingowego. Warto zwrócić uwagę, że nie chodziło o dotarcie do miejsca wydzielonego dla osób z niepełnosprawnością, a po prostu zwykłe wolne miejsce. Po dojściu do bramy więziennej należało przycisnąć dzwonek domofonu znajdującego się na wysokości ok. 140 cm, co jest powyżej optymalnego zasięgu ramion osób poruszających się na wózku (maks. 120 cm). Następnie możliwe było przejście przez pierwsze solidne żelazne drzwi z progiem o wysokości ponad 3 cm. Zaraz za przedsionkiem, w którym zweryfikowano tożsamość, można było przedostać się za kratę więzienną z drzwiami o bardzo podobnym progu. Tak wysoki może być niebezpieczny nie tylko dla osoby o organicznej motoryce, lecz także dla każdego innego, dlatego zaleca się zupełne ich unikanie. Po pokonaniu wymienionych przeszkód czekała już tylko wizyta na terenie zakładu i dalsze badania.

Głównym celem audytu było rozpoznanie możliwości dostępu od głównego wejścia do sali widzeń, gdzie mogą pojawiać się osoby o różnej sprawności. Poza salą widzeń w zakładzie przebywają tylko osoby w pełni sprawne. Dodatkowo z uwagi na lokalizację w obszarze objętym ochroną zabytków niektóre ingerencje w wyjściowy stan budynków wymagałyby zgody konserwatora. Najjaśniejszym punktem audytu okazał się wgląd do dokumentacji technicznej i przygotowanego projektu nowej sali widzeń, która przewidywała znaczną poprawę dostępności, a do tego dawała możliwość uwzględnienia dodatkowych wytycznych. Podsumowanie wyników audytu i opisanie strategii miało wymiar praktyczny, a zalecenia zawierały propozycje rozwiązań realnych do wdrożenia, a przede wszystkim poprawiających użyteczność.

Wymagania odnoszące się do dostępności obiektów w ramach znanych systemów certyfikacji

Ocena jakiegokolwiek aspektu dotyczącego zastosowania ponadobowiązkowych rozwiązań wymaga usystematyzowanej metody weryfikacji. Nie inaczej jest w zakresie rozpoznania dostępności architektonicznej. Najlepiej, jeśli zbiór wymagań odnosi się do różnych cech budynków, które są mierzalne. Przykładem może być wysokość montażu przycisków, szerokość drzwi czy wysokość progów drzwiowych.

Na polskim rynku nieruchomości znane są propozycje pozwalające na ocenę dostosowania budynku do osób z niepełnosprawnościami czy ze szczególnymi potrzebami. Najbardziej rozpoznawalny jest certyfikat „Obiekt bez barier” wydawany na podstawie audytu przez Fundację Integracja. Organizacja działa od niemal 30 lat, skupiając się na potrzebach osób z niepełnosprawnościami, i przyznała już ponad 300 certyfikatów dla obiektów architektonicznych.

Kolejnym systemem związanym z dostępnością architektoniczną jest nowy certyfikat „Access4you”. Wprowadzoną przez niego innowacją jest interaktywna i dostępna w przeglądarce i aplikacji mobilnej mapa, na której każdy z certyfikowanych budynków ma swoją zakładkę. Zawarte tam informacje i zdjęcia pokazują udogodnienia zawarte w obiekcie, które wspierają konkretne grupy użytkowników.

Poza systemami certyfikacji, które całościowo skupiają się na dostępności przestrzennej, odniesienia do tej tematyki pojawiają się w wybranych kategoriach innych popularnych systemów certyfikacji, takich jak WELL, BREEAM czy DGNB, związanych szerzej ze zdrowiem w budynkach czy kwestiami środowiskowymi.

Dlaczego warto zwracać uwagę na aspekt dostępności?

Dostępność architektoniczna to jedno z narzędzi zapewniających równe możliwości każdemu człowiekowi. Dbałość o ten aspekt wpływa bezpośrednio na dobrobyt ludzi, a zatem wpisuje się świetnie w zakres „S – social” wdrażanych obecnie strategii odpowiedzialnego biznesu (ESG – environmental, social, governance) oraz 11. celu zrównoważonego rozwoju (SDG – sustainable development goals): „Zrównoważone miasta i społeczności” [6]. W sformułowaniu priorytetów na tej płaszczyźnie, a także odpowiedniej weryfikacji i dokumentacji podjętych działań pomóc mogą certyfikacje wielokryterialne i audyty dostępności architektonicznej. Wyrównywanie szans to podstawa dobrze funkcjonującego społeczeństwa. Działając na rzecz tego celu, nie tylko przyczyniamy się do polepszenia sytuacji osób mających obecnie jakieś ograniczenia, lecz także w perspektywie, np. nadchodzącej starości, działamy we własnym interesie.

O autorkach

Konsultantki ds. zrównoważonego budownictwa w Sweco Polska, absolwentki architektury na Politechnice Poznańskiej, które od kilku lat z zaciekawieniem przyglądają się kwestiom związanym z dostępnością.

Źródła:

1. https://www.rp.pl/spoleczenstwo/art37085741-polskie-spoleczenstwo-sie-starzeje-i-koncentruje-wokol-metropolii [dostęp: 16.08.2023].
2. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, rozdz. 1, art. 5, Dz. U.2023.0.682, t.j. I akt obowiązujący.
3. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz. U. 2002, nr 75, poz. 690.
4. Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, Dz. U. 2019, poz. 1696.
5. M. Story, J.L. Mueller, R.L. Mace, The universal design file: Designing for people of all ages and abilities, Center for Universal Design, NC State University, Raleigh 1998.
6. https://kampania17celow.pl/cel- -11-zrownowazone-miasta-i-spolecznosci/#:~:text=11.1%20Do%202030%20roku%20zapewniC487,poprawi%C4%87%20warunki%20%C5%BCycia%20w%20slumsach [dostęp: 16.08.2023].
7. https://inclusive.microsoft.design/ [dostęp: 16.08.2023].